Bisan init apan mokalit gihapon og uwan bunga sa nag-usab-usab nga kahimtang sa atong panahon. Kay nagsugod na og uwan-uwan, nagsugod na sab ang kalbaryo sa katawhan kay mahimong sapa ang kadalanan sa Sugbo.

Pulong sa Philippine Atmospheric Geophysical Astronomical Services Administration (Pagasa) ang ting-uwan magsugod sa buwan sa Hunyo, dungan sa pag-abli sa klase.  Sunod semana Hunyo na ug human niana magsugod na ang klase sa pampublikong mga tunghaan. Magsugod gyud unta ang ting-uwan sagad sa Mayo, apan gumikan sa “climate change” o kausaban sa klima sa kalibotan, nausab pud ang naandang dagan sa atong panahon.

Nganong naghisgot kita og uwan? Tuyo nato nga mabaoran ang katawhan nga mag-amping ug makat-on sa mga angayang buhaton paglikay sa kahasol ug mga sakit dala sa uwan ug sa baha. Kay dili lalim ang masakit, ilabi na kon wala kay ikagasto sa pagtambal.

Ang PAGASA kanunay nagpahinumdom sa publiko nga magbantay ug igmat gyud batok sa mga panghitabo sa iyang palibot. Kay ang ting-uwan magdala dili lang baha kun dili sa mga sakit sama sa sip-on, ubo, hilanat, dengue, kalibang, malaria, cholera, leptospirosis, ug daghan pa.

Pananglitan, ang leptospirosis nga makuha gikan sa hugaw ug ihi sa ilaga kuyaw ug makamatay.  Ang hugaw ug ihi sa ilaga mosagol sa baha maong kinahanglang dili gyod moubog sa tubig baha. Kon padulong sa opisina unya gibahaan ang agianan, mas pili-a nga dugay maabot kay gipaabot pa nga mawala ang tubig itandi kon naabot man tuod og sayo apan nasakit tungod sa kahugaw sa tubig nga imong giubogan. Kon dili malikayan, magbutas aron dili mabasa sa tubig baha ang bitiis, ilabi na kon adunay samad o nuka-nuka, kay dakong purohan nga ang kagaw mosulod sa lawas niining paagiha.

Laing tambag mao nga kanunay magdala og payong.      Bisan kon init ang panahon inig-gawas nimo sa panimalay dili matag-an nga basin mouwan inigka-hapon. Kon wala kay payong, mabasa ka gyud sa uwan, ug mahimong mataptan og sakit.

Ug kay lagi daghang tubig nga mapundo tungod sa uwan, mosaka sab ang mga kaso sa dengue. Ang mga lamok nga magdala og dengue anha mangitlog sa tubig nga pundo, maong mas maayong mosuroy palibot sa pinuy-anan matag human sa uwan pagyabo sa napundong tubig. Mahinungdanon nga ikulob ang bisan unsang butang nga makapundo og tubig sama sa bukong, upos nga ligid, mga botelya, ug uban pang kaitlogan sa lamok.

Apan kay lagi lisod nga mahilayo pirmi sa kahigayonan nga mataptan og sakit, mahinungdanon nga lig-on ang lawas.  Kaon sa saktong pagkaon ug inom og daghang tubig ug natural nga duga sa prutas. Importante sab nga magpabiling hinlo ug limpyo sa lawas, manghunaw og tarong, ug kanunay nga maligo matag adlaw. Kon kanunay nga himsog ug lig-on ang lawas, makalikay ka sa mga sakit dala sa ting-uwan.

Importante sab nga ang imong panimalay andam sa ting-uwan.  Tapaki ang mga buslot sa atop aron paglikay sa mas dagko pa unyang problema sama sa pag-short circuit sa kuryente nga moresulta sa sunog.  Siguroha nga ang mga sandayong ug mga kanal walay nakasap-ong.

Tan-awa sab ang mga kisame, klaroha kon wala bay mga linging marka agi sa tubig, ug ang mga bungbong wala bay mga agop-op nga timailhan nga nag-umog. Ilakip sa pag-aninaw ang mga pultahan ug bintana, kon kihanahanglan bang pandayon o dili. Kon nagtubig ang imong underground, ipatan-aw dayon kay kuyaw naglunop na diay wala nimo nabantayi. Kon naa kay ikaduhang andana, mas mayo nga didto ibutang ang mga muwebles ug uban pang mga kasangkapan nga maguba kon mabasa.

Laing sugyot mao nga sigurohon nga limpyo ang palibot gikan sa mga patay nga sanga aron dili kuyaw matagakan ang panimalay panahon sa bagyo diin kusog ang pagbunok sa uwan.

Mas maayo ang mag-amping, ilabi na sa ting-uwan, aron paglikay sa mga sakit ug kadaot sa lawas o sa mga kabtangan.

Katapusan apan maoy labing mahinungdanon nga dili gyud malimot pagsangpit sa Ginoo, nga kita iyang buligan sa inadlaw-adlaw natong pagbugtaw niining kinabuhi.

Kay ang Mayo buwan man alang sa kaamgohan kabahin sa paglikay sa sakit nga kanser sa cervix, hisgotan ta kining maong sakit, nga maoy ikaduhang nag-unang hinungdan sa kamatayon tungod sa kanser sa kababayen-an.

Sumala sa datus gikan sa Cancer Registry sa Ramon Aboitiz Foundation Inc.-Eduardo J. Aboitiz Cancer Center (RAFI-EJACC), ikaduha ang kanser sa cervix sa kanser sa dughan isip labing sagad nga hinungdan sa kamatayon sa mga babaye sa Sugbo. Ug mas dako ang purohan nga ang usa ka babaye mapukan sa maong sakit kon siya nag-edad 30 anyos pataas.

Ang nakaayo lang kon mataptan niining maong matang sa kanser kay 90 porsiyento sa mga kaso sa kanser sa cervix maayo kon kini nabantayan ug natambalan samtang sayo pa o wala pa nakalamay. Sumala sa RAFI-EJACC, sa mga tuig 2003 hangtud 2007, niabot sa 165 sa 311 ka mga pasyente nga nadangat sa tambalanan tungod sa maong kanser wala nabuhi. Ang Surveillance Epidemiology and End Results sa National Cancer Institute nagsulti sab nga sa 12,170 ka mga babaye nga adunay kanser sa cervix, 4,200 ang namatay.

Asa man dapit kining cervix? Kini anaa dapit sa ubos nga bahin sa matris. Ang ibabaw dapit sa matris mao ang bahin diin anha motubo ang bata panahon sa pagpanamkon.

Mahitabo ang kanser sa cervix kon ang usa ka daotang silyula sa kanser mamugna. Sumala sa healthsquare.com, mokabat sa 13,500 ka mga babaye sa Amerika mahibaw-an nga adunay kanser sa cervix matag tuig. Dako ang pagtuo nga ang maong kanser adunay dakong kalambigitan sa human papilloma virus (HPV).

Adunay duha ka matang sa kanser sa cervix: ang squamous cell carcinoma ug ang adenocarcinoma.  Mga 80 hangtud 90 porsiyento sa mga kaso sa kanser sa cervix mga squamous cell carcinoma. Sa laing bahin, ang adenocarcinoma nag-anam ka sagad sa nilabay nga 20 hangtud 30 ka mga tuig. Adunay ikatulo apan dili sagad nga kanser sa cervix nga gitawag og adenosquamos carcinoma o nagsagol nga mga carcinoma.

Daghang mga hinungdan nga mosaka ang risgo nga mataptan sa kanser sa cervix. Kini naglakip sa paggamit og pills (kapin sa lima ka tuig), pakighilawas sa sayong pangidaron, adunay sakit-sakit tungod sa pakighilawas, panabako, kakuwang sa pag-atimang panglawas, ug kawalay-pagpahiling.

Apan ang ng labing sagad nga hinungdan sa kanser sa cervix mao ang impeksyon tungod sa HPV, nga usa ka kagaw nga makuha sa babaye tungod sa pagpakighilawas sa lainlaing mga lalake. Maong matawag nga dakong panagang batok sa maong sakit ang pagkamatinud-anon sa imong kapikas.

Ang HPV usa ka grupo sa sobra sa 100 ka mga matang sa kagaw, hain ang uban maoy hinungdan sa pagtubo sa mga butoy-butoy sa mga pribadong bahin sa lawas.

Lakip sa mga ilhanan nga adunay kanser sa cervix ang usa ka babaye mao ang kawalay gana mokaon, paghugo o pagkunhod sa timbang, lapoy nga lawas, sakit ang dapit sa bat-ang, sakit ang likod, sakit o naghubag nga mga bitiis, ug uban pa.

Pulong ni Ronald delos Reyes, program coordinator sa RAFI-EJACC, taas ang kahigayonan nga mapugngan nga mataptan og kanser sa cervix kon kanunay nga nagpailawom sa mga paagi pagsagang sama sa screening, pap smear, ug HPV test.  Dugang niya, labing maayo kon ang babaye nagsunod og maayong pagpakabuhi, maglikay sa sigarilyo, ug naglikay sa pagpakighilawas sa lainlaing mga tawo.

Aduna na say bakuna batok sa HPV aron malikayan ang kanser sa cervix. Ang sagad tambal pagsumpo sa kanser sa cervix kon nataptan na niini mao ang pagpaopera, chemotherapy, radiation therapy, o ang tulo gyud.

Karong buwana, isip bahin sa pagtamod sa Mayo nga Buwan sa Kaamgohan Kabahin sa Kanser sa Cervix, adunay libre nga pap smear ug paghiling sa dughan sa tibuok buwan diha sa Cervical Cancer Control Program nga bahin sa Vicente Sotto Memorial Medical Center, nga nahimutang sa luyo nga bahin sa maong tambalanan.

(Ug alang sa dugang kasayoran kabahin sa screening batok sa kanser nga serbisyong dalit sa RAFI-EJACC, tawag sa 256-3287 o sa 254-6351 ug pangitaa si Gina Mariquit. Mahimo sab nga mobisita sa  www.rafi.org.ph o sa www.facebook.com/rafi.org.ph, o kaha magsunod sa @rafiorgph sa Twitter.)

Makalingaw ang naay gagmay nga mga bata nga magdagandagan sa atong panimalay. Kon sa uban pa, lahi ra gyud kon naay bata nga mamarayeg, ilabi na inig-uli human sa kapoy nga trabaho.

Kon unsa ang bata ug ang iyang pamatasan nagsalamin sa giunsa siya pagpadako sa iyang mga ginikanan o sa mga tawo sa iyang palibot. Kon siya adunay pait nga kasinatian samtang siya gatubo pa, adunay dakong kahigayonan nga magdako siya nga badlungon o kaha hadlokan. Apan kon ang bata giamoma sa mahigugmaong pamilya, siya sab mosumbalik sa maong pagtagad ngadto sa ubang mga tawo.

Ang atong pangagamhanan nagpahinumdom kanato kabahin sa katungod sa mga bata nga angayan natong mahatag kanila sugod sila gihimugso.

Usa sa mga mahinungdanong balaod kabahin sa pag-amoma sa mga bata mao ang Acta Republica 8980 (An Act Promulgating a Comprehensive Policy and a National System for Early Childhood Care and Development (ECCD), Provzaiding Funds Therefor and for other Purposes), o ang ECCD Act.

Kini gipanday tungod ang gobiyerno nakakita sa panginahanglanon sa mga bata, sa pag-ayuda sa mga ginikanan sa ilang pagpadako, ug sa pagpanalipod sa mga bata batok sa kalisod.

Tuyo sa balaodnon ang:

• Pagpasaka sa gidaghanon sa mga bata nga mabuhi human ipanganak pinaagi sa pagsiguro nga sila himsog, ug may programang pangnutrisyon nga mahimong mapahimuslan sa mga gagmay nga bata ug sa ilang mga inahan gikan sa pagpanamkon ngadto na sa sayong mga katuigan sa pagdako sa mga bata;
• Pagpatunhay sa kalamboang lawasnon, katilingbanon, pagbati, pangutok, kalagnon, ug sa pinulongan sa gagmay nga mga bata;
• Pagpatunhay sa papel sa mga ginikanan ug ubang mga tawo isip maoy nag-unang moamoma ug mopaedukar sa mga bata magsukad sa ilang pagkahimugso;
• Pagsiguro sa walay kakulian nga pagbalhin sa pag-atiman ug pag-edukar sa mga bata gikan sa paminalay ngadto na sa komunidad ug sa tunghaan;
• Pagsiguro sa katakos sa mga naghatag serbisyo ug sa mga nagdumala sa mga bata, nga sila nagsunod sa kalidad nga sumbanan alang sa lainlaing matang sa programang ECCD;
• Pagpalambo ug pagpamakanunayon sa mga lihok nga nagpatuman sa mga programang ECCD diha sa mga komunidad ug pagsiguro nga may espesyal nga ayuda alang sa kabus ug naglisod nga mga komunidad;
• Pagsiguro nga may igong pangandam ang mga gagmay nga bata alang sa pormal nga pagtuon ug nga ang pampubliko o ang pribadong mga tunghaan hitsas sa pagtubag sa panginahanglan sa mga bata nga mapalambo ang ilang kaugalingon;
• Pagbutang og masaligang sistema alang sa sayong pag-ila, paglikay, pagduso, ug pagtambal sa apan sa pagtubo ug lawasnong kakulian sa sayong bahin sa kinabuhi sa bata;
• Pagpauswag sa kalidad sa pampubliko ug pribadong mga programang ECCD pinaagi (apan wala gikutob lang) sa pagrehistro ug sistema sa pagpasubay og sukdanan sa katakos sa mga naghatag og serbisyong ECCD.

Subay niining maong mga tinguha mao ang pagsiguro nga adunay mga daycare centers sa matag barangay sa nasud, diin tudloan ang bata kabahin sa pagtuon ug sa saktong paglihok, ug mga pagtulon-an nga angay nilang nahibaw-an diha pa lang sa sulod sa ilang tagsatagsa ka mga panimalay.

Kay ang bata dili modako kon walay moamoma ug mogiya kaniya sa maayong dalan. Sa ECCD, gisiguro ang kalidad sa pagpadako sa bata.  Ang unang walo ka mga tuig sa kinabuhi sa bata maoy labing mahinungdanong bahin sa iyang pagdako, kay dinhi mahulma ang kabahin sa iyang panglawas, pagbati, pangutok, ug katilingbanong kagahom ug kahimtang.

Apan kining tanang gihisgotan walay pulos kon ang ginikanan o ang mga dagko nga maoy moatiman sa mga bata walay panahon alang kanila. Kon pasagdahan lang ang mga bata, dili sila makat-on sa unsay maayo ug sakto.  Malagmit ang daotang mga buhat ug taras maoy ilang mahibaw-an ug madala pagdako.  Mga saktong pagpasunod, sama sa kanunay pagsimba matag Domingo, dili matudlo ngadto kanila kon ang mga dagko wala o dili mogahin og panahon sa mga bata.

Ang mga bata mao unyay umaabot modala niining atong nasud. Unsaon nila nga mahimong haum ug takos kon kita nga mao untay mogiya walay panahon alang kanila?